حضرت زینب(س) به واسطه داشتن نقش بزرگ و بی‌بدیل در روشنگری و بیان حقایق قیام تاریخی کربلا همواره یکی از تأثیرگذارترین شخصیت‌های مذهبی و تاریخی مکتب شیعه و مورد توجه خاص شیعیان به ویژه محققان و اهل اندیشه بوده است، البته در ایران بعد از پیروزی انقلاب اسلامی شاهد کارهای عملی و مطالعاتی بیشتری در این حوزه بوده ایم.
پرداختن به حقیقت عاشورا و آنچه پیرامون آن مشمول توجه قرار می گیرد، توجه به شخصیت حضرت زینب (س) و موضوع پیام آوری ایشان در قیام کربلا موضوع مقاله حاضر است.
همراهی زنان و کودکان با امام حسین(ع) در جریان قیام عاشورا همواره موضوعی تأمیل برانگیز بوده است، بی شک امام با علم به شهادت خویش و یارانش به این موضوع اندیشیده بودند که در میان کسانی باید وظیفه رساندن پیام قیام و انتقال حقایق آن را پس از شهادت شان به عهده بگیرند تا این حقایق در حصار زمان دفن نشود، زنان و کودکان همراه امام از آنجا که در جنگ شرکت نمی کردند، بنابراین امید می رفت که بتوانند از این مهلکه جان سالم به در ببرند و نجات یابند و بنابر این آنچه در کربلا شاهدش خواهد بود به گوش مردم برسانند، زینب(س) بعنوان شایسته ترین شخص مورد اعتماد و نزدیک به امام، عهده دار این مسئولیت خطیر شد به طوری که امام کم کم از عصر تاسوعا با صحبت های خود، ایشان را آماده پذیرش این وظیفه خطیر و سرنوشت ساز می کرد، حضرت زینب(س) به ندای امام پاسخ مثبت می دهند و بعد از شهادت امام و یارانش بهترین و رساترین تریبون مدافع از حقانیت قیام و قافله سالار و حامی کاروان اسیران کربلا می شود.
زینب (س) با صبری غیر قابل تصور همه روزهای تلخ و مصیبت بار اسارت را با شجاعت و عزت پشت سر می نهد و از این رو ست که در تاریخ "ام المصائب" لقب می گیرند و البته زینب(س) در بازخوانی صحنه عاشورا فقط "ام‌المصائب" نیست، بلکه در ایشان مجموعه ای از صفات و ویژگی های متعالی انسان بروز می یابد که تبلور عینی عقاید، اندیشه ها و افکارشان است که باید از دل تاریخ بیرون کشیده شود و ضمن تأمل بیشتر در قالب یک گفتمان پویا و زنده به جامعه ارائه شود.
خطبه حضرت زینب(س) در مجلس ابن زیاد و مجلس یزید در مقایسه با خطبه ایشان در کوفه، موقعیت متفاوتی دارد و اسلوبی دیگر را اقتضا می کند. ابن زیاد و یزید هدفی جز تحریف واقعه کربلا و جلوگیری از ابلاغ رسالت حسین(ع) بعد از شهادت او نداشتند.
آنها در پس معرفی کردن شهادت امام علی(ع) و امام حسین(ع) به عنوان عذابی از جانب خدا بودند! یزید از نسل « من لفظ فوه اکباد الاذکیاء» بود او همان شراب خواری بود که دوست و دشمن به فساد او اعتراف می کردند و حسین(ع) وجود چنین حکمرانی را برای حکومت اسلامی مایه نابودی اسلام می دانست. در مقال چنین شخصیت و در شرایطی که سر بُریده امام حسین(ع) در مقابل چشمان زینب(س)، توسط یزید مورد اهانت قرار می گیرد و مجلسیان یزید التماس و به خواری افتادن خواهر حسین(ع) را انتظار می کشیدند تا آخرین ضربه خود را به پیکره اهل بیت پیامبر(ص) بزنند، زینب(س) با رفتاری آرام و کلامی استوار و استدلالی که نشان دهنده ایمان او به پیروزی آنان بر یزدیان بود، خطبه تاریخی خود را که تمام کننده حماسه برادر در ابدیت تاریخ است، ایراد می کند.
همانطور که می دانیم عهدی که پیامبر اکرم(ص) به عنوان نبی با خدا بسته بود و بعد از آن با نام امامت، عمل به آن را به پاک ترین انسان های روی زمین یعنی علی(ع) و آل او سپرده بود، زینب(س) از کودکی با این عهد آشنا شده به پیام توحید و پیام قرآن و به راه علی معتقد است و جوهر وجودی اش در خانه وحی با این اندیشه توحیدی سرشته شده بود که در راه خدا از همه چیز باید گذشت، زیرا در سایه این انتخاب است که انسان رسیدن به قله کمال الهی را می یابد یعنی زمانی که از ضعف ها و ناتوانی ها با ایمان راسخ به وعهده خداوند عبور کند.
از دیگر ویژگی های مهم شخصیت زینب(س) برخورداری از علم و آگاهی عمیق و بلاست، چنانه امام حسین (ع) ایشان را لایق نیابت خود و پیام رسان قیام خو منسوب کرده است. در جایی هم خطاب امام سجاد(ع) به ایشان را می بینیم که دلالت قوی بر این مدعاست « انت بحمدالله عالمه غیر معلمه و فهمه غیر مفهمه»
زینب(س) همچنین به خوبی با مفاهیم و حقایق قرآن مأنوس بوده و آشنایی داشت و زمانی که قاتلان برادر مجادله می کند با استناد به آیات قرآن است که آنها را محکوم و مغلوب می کند. او با تکیه بر علم الهی که وارسث بر حق آن است و برخورداری از منطق و استدلال قوی که در اثر تربیت و پرورش در خانه امامت کسب کرده لب به سخن می گشاید و همه حاضران را متحیر می کند.
در این شرایط سخنان منطقی اوست که بسیاری از مردم حقیقت جو را با حقیقت قیام اباعبدالله آشنا می کند و اهل عناد را خجل و شرمسار می سازد.
آنچه از سخنان و رفتار زینب(س) در جریان واقعه کربلا قابل برداش است وجود نوعی دوگانگی ظاهری است که شاید سؤال برانگیز باشد اینکه مشاهده می کنیم ایشان در مواجهه با اما حسین(ع) در شب عاشورا، زنی است سرشار عاطفه و احساس که خبر شهادت برادر و عزیزانش را تاب نمی آورد و به شیون و زاری می پردازد و امام به سختی او را آرام می کند، ولی در فردای همان شب، آنچه از زینب می بینیم تصویر زنی سخت با اراده ای پولادین است که شرارت و قساوت دشمن، ذره ای ترس و ضعف در دل او ایجاد نمی کند او هم وظیفه روشنگری و پیام رسانی را بر عهده دارد و هم باید به پرستاری و حمایت از حضرت سجاد(ع) که سخت بیمار است، بپردازد و با سخنانش دردها و غم هایش را تسلی دهد و او را دلگرم کند و بر داغ بزرگی که بر دل دارد مرهم نهد و از سویی دیگر هم زنان و کودکان مصیبت زده و رنج دیده را دریابد، زینب (س) این شرایط را به خوبی درک کرده و از اهمیت نقش خود در این میان آگاه است و به خوبی همه این وظایف را به انجام می رساند.
از سوی زینب(س) به واسطه استحکام و قدرت بالای روحی در آن شرایط دهشتناک با وجود آنکه در میان قساوت انبوه دشمنان و نامحرمان و اشخاص پشت تنها و بی پناه مانده و از لحاظ عاطفی نیز ضربات سنگینی را تحمل کرده بود، ولی آنگونه شهدا و عزیزانش می گریست و مرثیه می خواند تا حقانیت امام را آشکار و قاتلانش را رسوا گرداند، همان مرثیه های زینب (س)بر بالین برادرش و همان رو کردن بسوی مدینه و سخن گفتن با جدش رسول خدا (ص) و مادرش و طرز رفتار و کردارش در عصر روز عاشورا و صبح روز بعد برای ابلاغ پیام عاشورا کاملا هدفمند بود و با همان سخنان و اعمال خود، زمینه انقلاب، ضد ستمگران را در میان مردم فراهم کرده و از این فرصتی که پیش آمده بود حداکثر استفاده را برای به ثمر رساندن قیام مقدس امام برد.
قدرت بیان و جسارت زینب س با همه ظرافت های طبیعی اش در مقابله با دشمنی بی رحم نشان دهنده استحکام روحی بی نظیری است که از ویژگی های بارز شخصیت زینب (س) به حساب می آید. ویژگی ای که به لحاظ تربیتی می توان آن را به پرورش یافتگی در خانه پدری چون علی(ع) که در شجاعت سرآمد روزگار خویش بود و مادری چون فاطمه (س) که الگوی صبر و متانت است نسبت داد.
این بانوی بزرگ همه را شگفت زده می کند و با افتخار و سربلندی و ر ضایت با صدایی رسا از خداوند به دلیل نعمت شهادت و هدایت که به او و خاندانش بخشیده است، سپاستگذاری می کند و با عزت نفس تمام به سرزنش و ملامت و تحقیر دشمن می پردازد و مسلمانی آنها را بی اعتبار معرفی کرده و آنها را تکفیر می کند و آلوده و ناپاک معرفی می کند، به واسطه عهد شکنی، تملق گویی، لافزنی و خودستایی کوفیان به تحقیر آنها می پردازد و لعن و نفرینشان می کند و سزاوار دریافت عقوبت سخت دنیوی و آخروی، چرا که آنها را مردمی مکار و خیانتکار می داند، برخورداری حضرت زینب (س) از این عزت نفس و ابهت در همه لحظات اسرات قابل مشاهده است.
نتیجه آنکه، زینب(س) خدا را بهترین وکیل، تکیه گاه اصلی و دادرس خود می داند، این خداباوری در خطابه های منتسب به حضرت زینب (س) آنچه به عنوان مطلع در همه موارد به چشم می خورد، مضمون شکرگزاری و حمد و ستایش پروردگار است.
در گفتمان زینب(س) معنای شگرف « ما رأیت الا جملا» را می بینیم که مکررا درباره آن گفته و نوشته اند، زینب(س) هر آنچه از سوی خدا باشد برای او زیبایی محض است، خواه مرگ عزیزان باشد، خواه اسارت در بند دریوزگان.
زینب (س) از زیبایی صحنه عاشورا و آنچه خداوند برای او و خاندانش رقم زده است، سخن می گوید، چرا که او انسانی است که به عالم غیب باور دارد و وجودش روزنه ای است که حقایق هستی را از آن گونه که باید می نمایاند و از اینرو رنج ها و سختی های ظاهری او از پای نمی اندازد و ذهنش را تاریک نمی کند.
منابع:
روشنفکر، کبری، تحلیل گفتمان ادبی خطبه های حضرت زینب(س)
محدثی، جواد، پیام عاشورا
بانوی کربلا، حضرت زینب(س) تألیف عایشه بنت الشاطی، ترجمه آیت الله سیدرضا صدر
حماسه حسینی، آیت الله مرتضی مطهری، جلد اول
انتهای پیام/ غ
