نویسنده طنین یاس؛ ناهید زندی پژوه
ابوالحسن علی بن موسی الرضا(ع) امام هشتم شیعیان به روایت تاریخ در سده سوم ه. ق به سرزمین ایران پای نهاد و پس از شهادت جسمش در خاک و عشقش در جان هر ایرانی جای گرفت. امام رضا(ع) تنها امامی است که از دیار سنتی خود دور شده و به سر حدات جهان اسلام، یعنی به مرزهای شرقی جهان اسلام آن زمان رسید.
امام رضا(ع) اگرچه "غریب الغربا" نامیده می شود اما برای ما ایرانی ها انیس النفوس است.
ای غریبی که از جد و پدر خویش جدایی
خفته در خاک خراسان تو غریب الغربایی
اغنیا مکه روند و فقرا سوی تو آیند
ای به قربان تو شاها که حج فقرایی
در روزگاران گذشته اغلب کسانی که دلتنگ زیارت حضرت امام بودند و یا حاجتی داشته یا پرداخت مبلغی به پرده خوان، تقاضای خواندن روضه امام رضا(ع) را می کردند و پرده خوان ضمن خواندن برای آنان آرزوی تشرف به مزار آن حضرت را می کرد.
کبوتران سال هاست که پای ثابت بارگاه مطهر امام هشتم(ع) بشمار می روند. می گویند کبوتر نماد صلح و آرامش است. به خاطر آرامش و امینت بارگاه آن امام بزرگوار است که کبوتران رهایش نمی کنند. حضور کبوتران در اماکن متبرکه بهانه ایست تا هزار زائر سر به آسمان بلند کند و با دیدن این پرندگان دوست داشتنی که بر صحن و سرای معصومین بال و پر می گشایند، نشانی از رهایی خود را در آنها متجلی بینند که می شود به زیارت آمد و آزادانه در حریم دوست به پرواز درآمد.
اما قدیمی ترین عرض ارادت به پیشگاه ملائک آسمان سلطان توس (ع) در دیوان حکیم سنایی غزنوی دیده می شود.
دین را حرمی است در خراسان دشوار تو را به محشر آسان
که با سخن گفتن از حرم حضرت رضا(ع) آغاز می شود و سپس به بیان فضایل آن بزرگوار گشوده و به برخی از وقایع حیات ایشان مانند سفر به خراسان و معجزه ای از معجزات آن امام بزرگ اشاره می شود.
بی نام رضا همیشه بی نام بی شأن رضا همیشه بی شأن
ای مأمون کرده با تو پیوند وی ایزد بسته با تو پیمان
بر اساس حدیث ثقلین، امام رضا(ع) حقیقت باطنی قرآن مجید است. رفتار، گفتار و تمام زوایای زندگی ایشان، تفسیر واقعی از آیات الهی است که انسان را به مراد و مقصود ازنزول آیات الهی رهمون می سازد.
گدای کوی تو در رتبه، کم ز سلطان نیست
ولایت تو کم از حشمت سیلمیان نیست
برای اهل ولا؛ معنی نمازی تو
نماز عشق مرا قبله نیازی تو
حریم قدس تو دریای جود و احسان است
مزار پاک تو، درمان هر چه بیماری است
کرامت حرمت، رفع هر گفتاری است
باشد که در این آیینه، کمال نما بنگریم
و گامی به سوی کمال برداریم
ابراهیم بن عباس نقل می کند:« هرگز ندیدم حضرت رضا (ع) در کلامش به احدی جفا کند. هیچ وقت سخن کسی را قطع نمی کرد تا او را از کلام خود فارغ شود. هرگز پیش همنشینان پای خود را دراز نمی کرد. غلامان و خدمتگزاران را ناسزا نمی گفت. هر سه روز، یک بار ختم قرآن می کرد و می فرمود:« اگر بخواهم می توانم در مدتی کمتر ختم کنم، ولی از هیچ آیه ای نمی گذرم مگر اینکه می اندیشم کجا و درباره چه چیزی نازل شده است. نماز شب و نماز شفع و نافله صبح را هیچ گاه چه در سفر و چه در حضر ترک نمی کرد.»
شیوه برخورد ایشان با مردم، همراه با حسن خلق و ادب و احترام و تواضع بود. در حد توان حاجت نیازمند را برمی آورد. کار نیک و صدقه پنهانی را در شب های تاریک زیاد انجام می داد.
از گفته های آن امام بزرگ:
« ما خاندان " عفو" را از آل یعقوب به ارث برده ایم، "شکر" را از آل داود و "صبر" را از آل ایوب» در خصوص فضایل آن حضرت آورده شده: قدر شناس نعمت ها و شاکر مواهب الهی بود. نظافت و بهداشت را بسیار مراعات می کرد و به تلاوت قرآن می پرداخت. شب ها کم می خوابید و بسیار بیدار بود. قبل از خواب قرآن تلاوت می کرد؛ چن به آیه ای می رسید که در آن یادی از بهشت یا جهنم بود، از خداوند بهشت می طلبید و از دوزخ به او پناه می برد. اهل دعا و نیایش و ذکر بود. بسیار نماز می خواند و از آن لذت می برد. این فضایل و کمالات است که دل را شیفته آن امام بزرگوار می سازد و سخنانش بر جان می نشیند و رفتارش الگو می گردد و هر بزرگی و صاحب حشمتی عزت و سربلندی خود را در آسمان بوسی او می داند.
گر دهد رخصه کنم نیت توس خوش و شادان شوم ان شا الله
بر سر روضه معصوم رضا شبه رضوان شوم ان شا الله
گرد آن روضه چو پروانه شمع مست جوان شوم ان شا الله
از آثا حضور پر بار امام رضا(ع) در ایران، ترویج صداقت و مظلوم خواهی در مردم ایران بوده است، چون امام رضا(ع) به خوبی قدرت افشاری مکر دستگاه بنی عباس را از خود نشان داده بود و این در تصحیح فرهنگ عمومی مردم نقش اساسی را بر عهده داشت و گر نه ممکن بود آن جامعه به دلیل فاصله های طبقاتی و رفتارهای ناعادانه ملتهب شود. ارائه روایات بسیار، معرفی آباء و اجداد طاهرین خود و ایجاد یک نسل محدث از مردم آن روز و ... نقش های دیگری بود که امام رضا(ع) ایفا کردند. از طرفی روشنگری ایشان باعث شد دستگاه بنی عباس با وجود اینکه بر ایران تمرکز کرده بود، خیلی زود از ایران دور شود. (شاید از این منظر بود که حضرت امام خمینی (ره) می فرمود که مرکز پایتخت کشور ما مشهد است)
درباره مؤلفه های مورد نظر امام رضا(ع) در ایجاد حکومت علمی مسلمانان می توان گفت: عمده ترین مؤلفه ، آموزه های دینی مربوط به کتاب و سنت است. عقلانیت تحصیل علم نیز می تواند یکی از این پیش زمینه ها باشد و از دیگر پیش زمینه ها، توجه به اصول علم و معارف کلیدی در جریان تولید علم است.
اعتقادات شدید آن حضرت به لزوم ارتقای علمی مسلمانان در سطح بین المللی بود. که اگر مسلمانان بخواهند در جامعه علمی جهان منشأ اثر باشند و جایگاه مناسب شأن خود را پیدا کنند، لازم است جنبه علمی خود را ارتقاء دهند و این همان نکته ای است که امام رضا(ع) درسیره عملی و علمی خویش در خصوص تولید و گسترش علم دنبال می کردند. اما در این میان آنچه برای جامعه اسلامی بخصوص فرهیختگان ضروری می نماید، تأسی به ائمه (ع) است.
شایان ذکر اینکه امام رضا(ع) بعنوان یک امام میراث دار علم الهی است. چنانچه رساله ذهبیه، که به درخواست مأمون عباس توسط ایشان به رشته تحریر درآمده است، در خصوص مسایل پزشکی است. این رساله علمی چنان برای مأمون ارزشمند آمد که دستور داد آن را با طلا بنویسند و از این رو به رساله ذهبیه یا همان کتاب طلایی معروف شد.
آن امام بزرگوار طی اقامت خود در مرو تلاش گسترده ای را برای ترقی اندیشه و اعتقادات مردم خراسان به عمل آورد و با مناظره های علمی با اهل کتاب و نحله های فکری گوناگون موجبات اعتلا و ترقه معرفت و بینش دینی این منطقه را فراهم آورد. از دیگر فعالیت های آن امام عزیز تشکیل حوزه علمی در منزل خود و مسجد مرو بود و حضور شیعیان چنان چشمگیر بود که مأمون دستور داد تا شاگردان امام را پراکنده کنند.
از نتایج پربار دوران اقامت علی بن موسی الرضا (ع) در مرو، فراهم شدن موجبات رشد و گسترش تشیع در خراسان بود. به گونه ای که مدفن امام رضا(ع) یکی از پایگاه های مهم تشیع در طول تاریخ درآمد و برتایخ فرهنگ و هنر و اقتصاد ایران و تشیع تأثیر عمیقی گذاشت.
شه من در خراسان چون دفین شد همه ملک خراسان را نگین شد
پس علی موسی الرضا هست اوسلیم ملک عالم زوست جنات النعیم
معنی اول که صدق اولیاست در جهان می دان علی موسی الرضاست
هر که برحسب رضا داده رضا جنت و فردوس را گشت او سزا
رهبر عطار شاه اولیاست بعد از آن سلطان علی موسی الرضاست
امام رضا (ع) برای مدیریت زمان خیلی اهمیت قابل بود و به این امر سفارش می کرد، جالب اینکه فعل و رفتار امام هم منطبق با آیات قرآن کریم است که اهل ایمان ، اهل باطل و انجام کارهای بیهوده نیستند. برای مدیریت این سرمایه، قطعا بهترین الگو، رفتار و گفتار امام رضا(ع) است. از طرف دیگر غیر از مدیریت زمان، یکی از خصوصیات بارز قرآنی امام رضا(ع) ژرف نگری بود، ایشان در دین بسیار عمیق نگر بودند و در زندگی بهترین برنامه ریز بودند و در برابر مصیبت ها هم پایدار بودند.
رویه امام رضا(ع) این نبود که اعتقادات اسلامی را به اشخاص تحمیل کند، بلکه از طریق استدلال عقلی به اثبات حقانیت اسلامی می پرداخت. آن امام به ما درس پرهیز از تعصب و تکیه بر عقل را آموخت. اگر جهان اسلام امروز بر این رویه امام هشتم تکیه کند بی گمان برگ برنده در میدان جنگ اعتقادی ، در دستان مسلمین است.
لازم به ذکر است که گفته شود، دو صفت علم و مهربانی امام رضا(ع) در ایرانی ها تجلی یافته است، نه اینکه این دو حسن از قبل در میان ایرانی ها نبوده، بلکه بدین معناست که به واسطه این امام بزرگوار اوج گرفته است.
مورخان تاریخ شهادت علی بن موسی الرضا (ع) را سال 203 ق تعیین می کنند از آن روزگاران تا کنون، ایرانیان هر گاه که توفیقی داشته اند به زیارتش شتافته، دردهایشان را باوی در میان نهاده و شادی هایشان را با وی قسمت کرده اند و بر آستان بلندش عرض ارادت کرده اند. ناگفته نماند که نام گذاری فرزندان به نام مقدس ایشان، زیارت حرم مطهر آن امام همام، اعتکاف و مجاورت در جوار مقدس شان، نذورات و موقوفات اهدایی مردم، تنها اندکی از این علاقه بیکران است که در جان شیعیان شیفته موج می زند.
منابع:
1) امامی، سید حسین، بررسی آثار چند گانه هجرت امام رضا(ع) در گفتگو با حجت الاسلام مبلغی قدس، مهر 1390
2) امامی، سید حسین، واکاوی ضرورت بررسی میزاث تفسیری امام رضا(ع) در گفتگو با دکتر محمدرضا آرام ، قدس، مهر 1390
3) رجبی دوانی، محمدحسین. رواج تمدن اسلام در عصر رضوی . قدس، مهر، 1390
4) فیاض، ابراهیم، سیره رضوی،قدس، مهر 1390
5) محدثی، جوادی، به ساحل کرامت رضوی، قدس، مهر 1390
6) مروت ، طیبه ،اعتدال و عقل، برگ برنده امام رضا(ع) در مواجهه با فرهنگ ها، قدس ، مهر 1390
7) هادی، روح الله، سیمای امام رضا(ع) در شعر پارسی از سنایی تا جامی، فصلنامه بهار ادب، شماره 4 تابستان 1388
