اجلاس سران غیرمتعهد ؛فرصتها وتهدیدها در عرصه بین الملل
علیرضا مالمیر - نویسنده و کارشناس طنین یاس
همانطورکه میدانیم پنجم تادهم شهریورماه سال جاری تهران میزبان برگزاری شانزدهمین اجلاس سران کشورهای عضو "جنبش غیرمتعهدها" است.بنا بر اعلام منابع رسمی 120کشورجهان به همراه 17کشوربه عنوان عضو ناظر،10 سازمان و تشکل بین­ المللی دراین اجلاس حضور خواهند داشت . این جنبش به عنوان دومین سازمان بزرگ و تاثیرگذار بین­ المللی پس از سازمان "ملل متحد" شناخته می­ شود.
کشورهای عضو این جنبش در سه سطح سران، وزرا و کارشناسان در این  اجلاس حضور خواهند داشت. همچنین جمهوری اسلامی ایران از کشورهای "روسیه" و "ترکیه " به عنوان مهمانان ویژه در این اجلاس دعوت به عمل آورده است. نظر به موضع گیری های متفاوت این دو کشور در قبال  مناقشات اخیر در سوریه و منطقه بایستی منتظر بود که حضور یا عدم حضور این دو  کشور در اجلاس آتی چگونه خواهد بود. درحال، کشور "مصر "به عنوان ریاست دوره ای این جنبش است که در اجلاس ماه جاری ریاست آن بر عهده ایران خواهد  بود.
این نشست بین المللی ،اولین تجربه ایران در زمینه برگزاری چنین اجلاسی با این وسعت کاری در عرصه  دیپلماسی خارجی نبوده است. سال   76 ایران میزبان هشتمین اجلاس  سران "کشورهای اسلامی" بود که این نشست ،دستاوردهای خوبی را به همراه داشت. حال انچه که مهم جلوه می کند ره اورد و ماحصل این اجلاس درسطح کلان بر روابط کشورهای عضو جنبش و سیاست خارجی آن است که نشان از میزان تعهد کشورهای عضو این جنبش  به عدم تعهدشان درقبال "امپریالیسم "جهانی است.
نکته ای که شاید در موضع گیری های چند سال اخیر و در این دوره زمانی کشورهای عضو این جنبش در قبال دیگر اعضای  عدم تعهد مانند "فلسطین"،"سوریه"،"افغانستان "،"عراق" و... اتخاذ کردند،موضعی محافظه کارانه و یا بی تفاوت نسبت به مناقشات و مسائل اتفاق افتاده  در این کشورها بوده است!
به جرات می توان گفت:  تنها کشور غیر متعهد به معنای واقعی در بین اعضا، جمهوری اسلامی ایران است که سکاندار جریان مقابله و مبارزه با امپریالیسم چه در شرق و چه در غرب از بعد از وقوع انقلاب اسلامی بوده است.
با توجه به فراگیری موج  بیداری اسلامی در دنیا و تحولات بنیادین در منطقه استراتژیک "خاورمیانه" و به خصوص مسائل سوریه باید منتظر بود تا مواضع سران این جنبش با محوریت و هدایت ایران به عنوان رئیس دوره ای این اجلاس در پایان نشست شانردهم ، تبیین و تصویب شود . امیدواریم این مصوبات احتمالی با یک ضمانت اجرائی مقتدرانه در عرصه دیپلماسی خارجی به فعلیت تبدیل شود.

جنبش غیرمتعهدهادرگذر تاریخ
پس از پایان جنگ جهانی اول ودوم ،بسیاری از کشورها با توجه به اینکه در این جنگ ها نه با "متفقین" بودند و نه با "متحدین "، خسارت های مادی و معنوی بیشماری از این نبردها نصیبشان شد.این موضوع از سوی برخی سران کشورها ئی که بیشترین تلفات را از جنگ دیده بودند، باعث تشکیل  سازمانی به نام "جنبش عدم تعهد" شد. این جنبش در واقع با تشکیل این سازمان به منظور گریز از درگیری بین بلوک شرق و غرب، سیاست مستقلی را در پیش گرفته و از وابستگی نظامی و سیاسی به هرکدام از دو قطب جهان دوری می کند.
جنبش کشور‏های غیر متعهد ، (Non-Aligned Movement) در سال 1961 میلادی برابر با  1340خورشیدی در اوج جنگ سرد و فضای دو قطبی بین غرب و شرق با هدف وحدت میان کشورهایی که نه در اردوگاه "کمونیسم"و نه در اردوگاه سرمایه داری (امپریالیسم)، قرار داشتند، تشکیل شد. نام جنبش ابتدا "Non-Commitment" بود اما سریعا به نام جدید تغییر یافت. هم اکنون اعضای این جنبش را اکثراً کشورهای در حال توسعه تشکیل می‌دهند.
نخستین تلاش برای ایجاد همگرایی میان کشورهایی که بعدها به غیرمتعهدها معروف شدند در سال 1955 در کنفرانس "باندونگ"در شهر باندونگ اندونزی انجام شد."نهرو"،"عبدالناصر"،"سوکارنو" رؤسای وقت حکومت کشورهای هند، مصر و اندونزی در این اجلاس اندیشه تشکیل چنین سازمانی را مطرح کردند.
تشکیل این جنبش به علت آنکه کمی بعد از استقلال هند رخ ‌داد ، تحت تأثیر جهان بینی "ماهاتما گاندی"نیز قرار گرفت.سال 1961 سران کشورهایی از جمله "جواهر لعل نهرو"(نخست وزیر هند)،"مارشال تیتو"(رهبر یوگسلاوی)،"احمدسوکارنو"(رهبر اندونزی)،"جمال عبدالناصر"(رئیس جمهورمصر)،"قوام نکرومه"(رهبرغنا) برای اولین بار در شهر "بلگراد" پایتخت یوگسلاوی گرد هم آمده و موجودیت این جنبش را رسما اعلام کردند.
با پایان جنگ سرد و فروپاشی اردوگاه "سوسیالیسم" کشورهای عضو جنبش عدم تعهد دچار نوعی بی هویتی  سازمانی شدند. برخی ازکشورهای عضو  وجود این جنبش را که ایجاد موازنه منفی بین دو ابر قدرت دوران جنگ سرد بود ،ملغی می پنداشتند
عده‌ای فرض بر این دارند که جنبش عدم تعهد وارث موازین ضد آمریکایی یا همان ضد امپریالیستی است. تقریباً بیش از دو سوم اعضای سازمان ملل متحد را کشورهای جنبش غیر متعهدها تشکیل می‌دهند.
از سازمان ها و نهادهای بین المللی عضو این جنبش می توان به "اتحادیه افریقا"،"سازمان همبستگی خلق افریقائی –آسیائی" ،"اتحادیه عرب"،"سازمان همکاری اسلامی"،"شورای جهانی صلح "و...نام برد.
موقعیت ایران در بین کشورهای عضو غیرمتعهد
ایران که به دلیل عضویت در پیمان نظامی مرکزی "سنتو"(پیمانی برای جلوگیری از گسترش مارکسیسم ) از عضویت در این جنبش محروم مانده بود ،سال 1979 پس از پبروزی انقلاب به جنبش عدم تعهد پیوست. در سال‌های اولیه حیات جنبش ایرانیان نام آن را به "جنبش ناوابستگان" ترجمه کردند. اما به دلیل عدم اقبال عمومی نام "غیرمتعهدان" رایج شد.
ایران در سال 1979 و بعد از پیوستن به جنبش در اجلاس سران کشورهای عضو که در"هاوانا "برگزار شد شرکت کرده و از آن زمان به بعد در همه نشست‌های مختلف این جنبش حضور داشته‌است. لغو  برگزاری هفتمین اجلاس سران در بغداد به دلیل تجاوز نظامی عراق به ایران و انتقال این اجلاس به "دهلی نو "(1983میلادی)از مهمترین رویدادهای جنبش به حساب می‌آید.
عضویت دراین سازمان برای ایران فرصت مناسب و طلائی است چرا که اثرات حمایتی مثبت برروند سیاست خارجه ایران در موضوعات مختلف برجای می گذارد. از مهم ترین اثرات  حمایتی جنبش غیرمتعهدها در قبال کشورمان ، تلاش برای محکوم نشدن ایران در آژانس بین المللی انرژی اتمی بوده است.
در نشست های "شورای حکام آژانس "که به منظور  بررسی فعالیت های هسته ای ایران برگزار شده است؛ غیرمتعهدها با موضع گیری خود از این شورا خواسته اند به دور از فشارهای سیاسی به بررسی دقیق وضع تسلیحاتی همه کشورهای عضو بپردازد.
جنبش غیرمتعهدها همچنین در پایان چهاردهمین نشست سران (هاوانا )در بیانیه جداگانه ای ضمن حمایت از فعالیت های صلح آمیز  هسته ای ایران، پیوستن رژیم صهیونیستی را به معاهده منع  گسترش سلاح های هسته ای (ان پی تی) خواستار شد.
خواسته هاو اصول راهبردی جنبش غیر متعهدها
  از مجموعه کنفرانس هایی که جنبش تاکنون برگزار کرده، می‌توان موارد زیر را به عنوان اصول کشورهای عضو غیر متعهدهابرشمرد
- احترام به حاکمیت و تمامیت ارضی کشورها،
     - کاهش تشنجات و تضادهای موجود در روابط بین المللی ناشی از تقسیم جهان به دو بلوک شرق و غرب،
     - مخالفت با شرکت در اتحادیه‌های نظامی و خودداری از واگذاری پایگاههای نظامی به بلوک‌ها
     - پشتیبانی از منشور ملل متحد و نیز اصول مسلم حقوق بین‌الملل
    - خود مختاری تمامی ملل جهان و آزادی تمامی سرزمین‌های تحت استعمار
    - همکاری مثبت بین المللی
    - حل مسالمت‌آمیز اختلاف‌ها از طرق سیاسی و روش‌های دوستانه و عدم توسل به زور
   - مبارزه با نژادپرستی، استعمار و امپریالیسم در تمامی اشکال آن
   -  لزوم خلع سلاح از طریق نظارت‌های بین المللی و امضای قرارداد خلع سلاح توسط دولت‌های بزرگ
   - عدم مداخله در امور داخلی سایر کشورها
   -   ایجاد سنتزی از ناسیونالیسم و انترناسیونالیسم به منظور گسترش روابط میان کشورهای جهان سوم
   -  مبارزه با توسعه نیافتگی اعم از اقتصادی و سیاسی
   - سیاست ناپیوستگی
اجلاس کشورهای عضو جنبش غیر متعهدها هر سه سال یکبار در یکی ازکشورهای عضو  برگزار می شود که به ترتیب از اولین اجلاس در بلگراد  تا آخرین نشست  که در "شرم الشیخ "مصر برگزار شد به ترتیب ذیل اورده شده است:
بلگراد( 1 تا 6 سپتامبر، 1961)-   قاهره( 5 تا 10 اکتبر، 1964)-   لوزاکا( 8 تا 10 سپتامبر، 1970)-   الجزیره( 5 تا 9 سپتامبر، 1973)-   کلمبو( 16 تا 19 سپتامبر، 1976)-   هاوانا( 3 تا 9 سپتامبر، 1979)-   دهلی نو( 7 تا 12 مارس، 1982)-   حراره( 1 تا 6 سپتامبر، 1986)-   بلگراد( 4 تا 7 سپتامبر، 1989)- جاکارتا( 1 تا 7 سپتامبر، 1992)- کارتاگنای هند( 18 تا 20 اکتبر، 1995)- دوربان( 2 تا 3 سپتامبر، 1998)- کوالالامپور(20 تا 25 فوریه، 2003)- هاوانا( 15 تا 16 سپتامبر، 2006)-شرم الشیخ11تا 16جولای،2009)
تهران(26تا31اگوست2012)(مرحله برگزاری)
جنبش عدم تعهد ؛اهرم مناسب ایجاد فرصت و دفع تهدید
با توجه به نزدیک بودن برگزاری اجلاس سران عضو غیرمتعهد درایران ،این موضوع بازتاب هایی را در سطح بین المللی به همراه داشته است به طوری که "ویکتوریا نولاند"، سخنگوی وزارت امور خارجه ایالات متحده در این راستا گفت: «جنبش عدم تعهد سازمانی است که ما عضو آن نیستیم. نقطه‌نظر ما به زبان ساده آن است که تهران با توجه به نقض متعدد! قوانین بین‌المللی و وظایف خود در برابر سازمان ملل متحد، به‌نظر مکانی مناسب [برای اجلاس سران جنبش عدم تعهد] نمی‌رسد!»
نولاند در خصوص سفر "بان ‌کی‌مون"، دبیر کل سازمان ملل متحد به تهران برای شرکت در اجلاس فوق‌الذکر گفته است که «ما نقطه‌ نظر خود را ابراز داشته‌ایم که تهران مکانی عجیب و نامناسب برای این اجلاس است.»این مسئله خود به اهمیت این اجلاس اذعان داردوغربی ها می دانند که برگزاری این نشست در جمهوری اسلامی ایران چه تبعات منفی برای آنها به ارمغان می اورد.
آنها به این نکته واقفند که محوریت این اجلاس بر مسائل بیداری اسلامی، مسئله فلسطین و از همه مهمتر مناقشات موجود در سوریه که خود از اعضای این جنبش است؛ خواهد چرخید و به قولی پاشنه آشیل این اجلاس  همین موضوع خواهد بود.
باید گفت : این اجلاس یک فرصت استثنائی و خوبی است که کلیه اعضای جنبش حول موضوعات فوق الذکر به یک اجماع معقول و مقتدرانه ای در خصوص مسائل سوریه ،جهان اسلام ،استکبار و صهیونیسم جهانی برسند و با توجه به اینکه این جنبش از سازمان های بزرگ ملل متحد به حساب می اید و همانطور که ذکر شد بیش از دو سوم کشورهای عضو از اعضای سازمان ملل متحد است درپاره ای از موارد می تواند به عنوان اهرم قدرت و فشار در این زمینه عمل کند.
شایان ذکر است از بزرگترین دستاوردهای این جنبش می توان به دور نگه داشتن کشورهای عضو از قدرت های استعماری و پرهیز از تنش ها و اقدامات جنگ طلبانه آنها اشاره کرد.
پر واضح استتمامی کشورهای عضو این جنبش یک دست نیستند، برای مثال کشورهای اسلامی ، کشورهای افریقائی، امریکای لاتین و جنوب شرق اسیا هرکدام تمدن ،فرهنگ ،اداب خاص وسلایق مختلفی دارند . شاید دلیل این امر که چرا  نمی توان در جلسات این جنبش به نقطه مشترکی در خصوص مسائل و موضوعات مورد بحث و یا مناقشه رسید همین موضوع باشد.
از دیگر نقاط ضعف  موجود در این جنبش نفوذ  نظرات و خواسته های استعمار و قدرت های غربی در بین برخی جناح های موافق عضو این جنبش بر تصمیمات گرفته شده است که می تواند ازطریق آن کشورها  اعمال سلیقه و نظر کند .
برای رسیدن به یک جنبش به معنای واقعی کلمه غیر متعهد می بایست این نقاط ضعف برطرف  شود تا این نیروی بالقوه در عرصه سیاست خارجی به بالفعل تبدیل شده و از این منظر کلیه کشورهای عضو جنبش غیرمتعهدها، از عدم انقیاد سیاسی ، نظامی و اقتصادی قدرت های استکباری برخوردار و مستقل باشند و به عنوان بازوی توانمند کشورهای عضو در عرصه روابط دیپلماتیک چه در سطح داخلی و چه در سطح بین المللی عمل کند.