بررسی مقام و منزلت زن از دیدگاه اقبال لاهوری

تجلی زن در حجاب

موضوع زن همواره مورد توجه شاعران جهان بوده است. از این میان محمداقبال لاهوری- شاعر، فیلسوف، حقوقدان و سیاستمدار پاکستانی- هم در آثار خود منزلت و شخصیت زن را توصیف کرده است.

زندی پژوه در مقاله با استناد به ابیات اقبال لاهوری نظر این اندیشمند برزگ را در خصوص عفاف و حجاب بانوی مسلمان آودره است :

منظر اقبال به زن با قرآن مجید مطابقت دارد؛ گویا یادآوردنده مقام و رتبه زن مسلمان است. اقبال در وصف زن در " رموز بی خودی" آورده است:

آن که نازد بر وجودش کائنات   ذکر او فرموده با طیب و صلواة

در قرن چهارم هجری، زمان اقبال ، زن و مرد از کمترین حقوق انسانی برخوردار بودند، زنان به نسبت مردان محدودتر بودند، از اینرو اقبال دوشادوش بودن زن و مرد، نقش هر دو را در عرصه اجتماع لازم می دانست

مرد  و زن وابسته ی یکدیگرند     کائنات شوق را صورت گرند

اقبال نه تنها زن را گوشه نشین معرفی نکرد،  بلکه او را به عنوان یک نیروی فعال می دانست، علامه در خطبه ای می گوید: « اگر چه قانونا مرد و زن در دارایی و اموال از حقوق مساوی برخوردار نیستند ولی این دلیل بر این نیست که مردان به زنان برترند، این تفکر بر خلاف تعلیمات قرآن است»

به نظر اقبال زن رها شده یک متجدد و زن آزاد یک روشن فکر است. زن رها شده دارای جنبه منفی است ، زن در رهایی از قیدها به انحطاط ،  فساد و انحراف افتاده است. اما زن روشنفکر به آزادی رسیده و زن متجدد به بی قیدی. اینجاست که در می یابیم زن رها شده از دید اقبال مذموم است.

اقبال فرهنگ غرب را شناخته بود و با همه آشنایی و شناسایی غرب ، جامعه غربی را فاقد یک ایدئولوژی جامعه انسانی می دانست. چنانچه زن غربی از دیدگاه اقبال فتنه ای بیش نیست.

فتنه را که صد فتنه به آغوشش بود                       دختری هست که در مهد فرنگ است هنوز

از نظر علامه ، زنان غربی که ظاهری آراسته دارند، عروسک هایی هستند که از خود شناسی غافلند و این غفلت پرده ای روی قلب و چشم بصیرت آنها بوجود آورده که حقیقت را نه می بینند و نه می یابند. از وجود زن های آراسته در غرب بهشتی ظاهری به وجود آمده که این بهشت دینوی مانع رسیدن به بهشت حقیقی است .

اقبال عامل اصلی فساد موجود و انحطاط زنان در غرب را در مرد غربی می داند ، زیرا اوست که هویت اصلی زن را نشناخته و حقوق او را نمی داند.

اقبال معتقد است با ظهور خود شناسی زن ، خود شناسی در دیگران جلوه گر می شود. علامه اقبال در اشعار خود احترام خاص برای زنان قائل است. چنانچه در منظومه ای به زنان اردو که ترجمه آن در ذیل ذکرمی شود می گوید: « 1- تصویر پیکر کائنات از وجود زن رنگین است. سوز درون زندگی با ساز زن عملی شده است ** 2ـ شرف وجود زن در بلندی از ثریا هم بالاتر است، چون هر شرف جهان در مکنون درج وی است** 3ـ زن اگر چه کتابی به بزرگی کائنات افلاطون ببار نیاورده ، ولی شارر افلاطون هم از شعله وی سرازیر گردیده است»

زن در اشعار اقبال ، اگر چه به ظاهر مشتی از خاک است ولی در مقام و عزت از ثریا هم بالاتر است و مانند یک جواهر گران قیمتی در گنجینه عالم نهفته است . اقبال سرشت پاک زن مسلمان را پابه و اساس یک ملت می داند و تجلی زن را در حجاب می داند.

جهان تابی زنور حق بیاموز             که او با صد تجلی در حجاب است

اقبال صریحا بر زن مسلمان حجاب را واجب شمرده و به آن اهمیت می دهد.

ای ردایت پرده ی ناموس ما                       تاب تو سرمایه ی فانوس ما

طینت پاک تو ما را رحمت است                 قوت دین و اساس ملت است

علامه معتقد است حجاب در رفتار ، هم نوعی حجاب است که اگر متانت در آن نباشد عین کافری است.

بهل ، ای دخترک این دلبری ها                 مسلمان را نزیبد این کافری ها

قبال ، نقش مادران را در نظم این دنیا مهم تلقی می کند.

جهان را محکمی از امهات است              نهادشان این ممکنات است

علامه سرمایه ی ملت را نه در ثروت و گنج ، بلکه بر اساس انسان های نیکو می داند که از سرزمین پاک مادر مانند گل و لاله در چمن هستی پدید می آیند.

بردمد  این لاله زار از ممکنات                   در خیابان ریاض امهات

قوم را سرمایه ای صاحب نظر               نیست از نقد و قماش و سیم و زر

ایشان بر این باور است که« ملتی که از احترام به زن محروم است ،  فاقد مردان اصلح است» و برای مقام بالای زن این گونه می سراید .

حافظ رمز اخوت مادران                           قوت قرآن و ملت مادران

اقبال برای فرار از تمدن فریبنده ی عصر حاضر و تربیت صحیح فرزندان غیور ،‌سرور زنان در دو جهان را بهترین پناه برای زنان مسلمان می داند.

بتولی باش و پنهان شو از این عصر                که در آغوش شبیری بگیری

آری ، لاهوری بانوی بزرگ اسلام ، حضرت زهرا (س) را سرشار از صفات عالیه می داند و می گوید: حضرت مریم در مادر بودن حضرت عیسی مقدس است ، ولی حضرت زهرا (س9 از سه نسیت عزیز است : 1ـ نور چشم حضرت پیامبر (ص) است 2ـ همسر حضرت علی (ع) است 3ـ مادر حضرت اما حسین (ع) است که مظهر عشق واقعی است.

و در جایی دیگر برای تجلی صفات عالیه در زن، الگو قرار دادن آن سرور زنان در دو عالم را توصیه می کند.

فطرت تو جذبه ها دارد بلند              چشم هوش از اسوه زهرا مبند

ایشان بیان داشته است که : « زنان مسلمان باید سیرت حضرت فاطمه زهرا (س) دخت گرامی رسول خدا (ص) را دستور العمل و سرمشق خود سازند. به حجاب و عفاف گرایند و از خودنمایی و بی بندو باری زنان غربی دوری جویند. زیرا زهرا(س) بعنوان دختر و همسر ایده آل و هم مادر نمونه شایسته هر گونه تقدیر و تحسین است.

محمد اقبال لاهوری پیوسته در طلب آرمان های انسانی بود. بی جهت نیست که ایشان حدود 200 میلیون جمعیت مسلمان را با الهام از اندیشه های مولانا را منقلب کرد و در آنها انقلاب فکری پدید آورد که منجر به شکل گیری نهضت آزادی بخش مسلمانان شد.

منابع :

رزم جو، حسین . سیر در غزلیات اقبال . اقبالیات (فارسی) ویژه محقیقن و نشر اندیشه های علاماه محمد اقبال لاهروری ? شماره پیاپی : 12-11، سال 96-1995 / 74-1373 ش

یزدان منش ، وفا ، بیات ، علی . زن از دیدگاه علامه اقبال لاهوری . مجله پژوهش زبان های خارجی دانشگاه تهران ، شماره 22 زمستان 1383