پیام شاهنامه فردوسی، پیامی انسانی و جهانی است/ زن در شاهنامه فردوسی مظهر دانایی و هوشمندی

پیام شاهنامه ، پیامی انسانی و جهانی است و کارکرد آن را نمی توان در دایره تنگ یک ملت و یک سرزمین محصور کرد و از همین روست که عده بی شماری از داشمندان و صاحبان خرد در دیگر کشورهای جهان ، شیفته فردوسی و شاهنامه او شده و عمری را در شناخت و تحقیق درباره آن صرف کرده اند.

ابوالقاسم فردوسی به " حکیم" ملقب شد، زیرا علاوه بر سخن سرایی بر حکمت و علم نظری زمان خویش سلطه داشته است و شعر حماسی را در زمان محنت ایران، وسیله ای برای بیان علم و الم عمیق خود ساخته بود.

حکیم ابوالقاسم فردوسی شاعر ملی بود. شاعر ملی کسی است که در سراسر کلام خود ملت را سرمایه سخن قرار داده و مهمات تاریخی و سیاسی و ویژگی های اجتماعی و اخلاقی ملت خود را در شعر حماسه و ابدی حفظ نموده باشد. تصور ملت در ذهن فردوسی ایران است.  فردوسی تاریخ ملی قدیم ایران را تحریر کرده و وقایع تاریخی و سیاسی و حوادث ملی را به صورت تلمیح و اشاره به منظور عبرت انگیزی بیان کرد. در کلام او مطالب حکیمانه و نکات فیلسوفانه به فراوانی وجود دارد.

فردوسی تأکید ورزد که شناخت خدا و به جای آوردن ستایشی سزاوار او، ناشدنی است و تمام آنچه می توانیم بکنیم این است که هستی اش را بپذیریم.

حکیم دوستدار خاندان  پیغمبر اکرم (ص) و امام علی (ع) بوده و راه راستگاری و سعادت بشریت را در دینداری و دانش پژوهی می جسته است، چنانچه خود می گوید:

تو را دانش دین رهاند درست

ره رستگاری ببایدت جست

به گفتار پیغمبرت راه جوی

دل از تیرگی ها بدین آب شوی

تمام تلاش فردوسی این بود تا خرد را حاکم بر انسان و سرنوشت خودکند، زیرا اگر جلودار ملت باشد، این همه درگیری ها، کشت و کشتار و جنگ بین حاکمان در سرزمین های مختلف پیش نمی آید . همت فردوسی بر آشنا کردن خود محوران به عقل و اندیشه است و از جنگ و خونریزی گریزان است. ولی باید داستان رزم و رزم آوران را بیاورد تا بلکه طبع سیری ناپذیر بر می خیزد . اما گسترش عدل و داد از دیگر اهداف حکیم است ، از آنجایی که دادگستری سرشت انسان سازگار است و انسان ها طالب آن هستند و از ظلم و ستمگری متنفرند، زیرا عدل و داد در طول تاریخ موضوع مهمی برای فرهیختگان متمایل به سیاست وبده است. فردوسی شاهنامه از امیری به امیری دیگر می پردازد که بیانگر زودگذر بودن اقتدار دنیوی است.

بزرگترین اثر فردوسی شاهنامه است و یکی از عوامل ماندگاری شاهنامه در دوره اسلامی این است که شاهنامه ویرایش از ایران باستان در عصر اسلامی است. به این معنا که شاهنامه هرگز در مقابل اصول اسلامی قرار نگرفته است و به دلیل هماهنگی ای که با اصول اسلامی داشته ماندگار شده و مورد پذیرش قرار گرفته است. از آنجاییکه مقدمه خوبی که نسبت به ستایش خداوند، سلام ، پیامبر اکرم(ُص) و نیز اهل بیت (ع) در شاهنامه موجود است، سبب ماندگاری آن در فضای ایرانی و اسلام شده است.

حکیم در بیان مضامین و مطالب عبرت آمیز به معانی و مفاهیم قرآنی نیز توجه ویژه داشته است. از سویی شاهنامه فقط به بازسازی و احیای زبان فارسی نپرداخته بلکه منبع و خاستگاهی برای حکمت و عرفان بوده است . اگر شاهنامه نبود، نقالی به وجود نمی آمد . از سویی، حجم سازی ، کاشی کاری ها و نقاشی های دوره مدرن، همگی از داستان ها و روایت های شاهنامه تأثیر پذیرفته اند. آری دریای جاودانه و بی کرانه شاهنامه از دیدگاه های گوناگون ارزشمند و در خور بررسی است.

فردوسی شاهنامه را به نام محمود غزنوی کرد و او را در شاهنامه ستود اما گویا در اواخر عمر از این کرده خود پشیمان شد و حتی به هجو محمود پرداخت. زیرا وی چنانچه باید و شاید به شاهنامه توجهی نکرد و آن را نپسندید و ارزش آن را در نیافت. زیرا فردوسی ایرانی بود و هدفش زنده کردن فرهنگ کهن ایرانی بود در حالیکه محمود از افتخارات ایرانیان چندان خوشش نمی آمد. دیگر آنکه محمود غزنوی توقع داشت.

فردوسی همچون عنصری و فرخی ودیگر شاعران جز در ستایش او سخن نگوید حال آن که فردوسی اندیشه والاتری داشت. فردوسی شیعه بود و به خاندان امام علی علیه السلام ارادت می ورزید ، در حالیکه محمود با شیعیان میانه خوبی نداشت ، چنانکه دشمنی او با شیعیان اسماعیلی مشهور است. آری فردوسی اثر گرانمایه خویش را که سرمشار از حکمت و علم و درس زندگی است به تمامی ایرانیان این مرز و بوم تقدیم نمود.

انسان کامل در شاهنامه به زیور یگانه پرستی، آزادی از تعلقاتف اعتقاد به کیفر الهی ، بخشندگی، بردباری، خاموشی ، راست کرداری، خدمت به خلق، فریاد رسی مظلوم، خردمندی، دادگری، رضا و خرسندی، شرم و آزرم، فروتنی، گفتار نیک و نیکنامی آراسته است.

از بارزترین مشخصات شاهنامه پرداختن به هویت ایرانی است و از دیگر خصوصیات شاهنامه ، زیبایی شناسی ادبی و زبانی است. شاهنامه از نظر زبانی ، کتابی است بی نظیر و استحکام زبان فردوسی سبب گردیده است که زبان فارسی زنده شود از دیگر ویژگی های این اثر  شگرف، مضامین جهانی آن است. زیرا مسائلی نظیر شجاعت، ایثار، خرد و حکمت و ... فراوان تأکید شده است و اینها چیزی نیست که به محیط و دوره ای خاص تعلق داشته باشد.

در یک کلام می توان گفت: حکیم با سرودن شاهنامه ، سنگ بنای انقلاب فرهنگی و احیای هویت در ایران را بنیان گذاشت. شاهنامه شعر افتخارات و رنج های یک ملت است و همین بس بود که بتوان آن را در ردیف عالی ترین آثار ادبی جهان جای داد. شاهنامه ارزش دیگری نیز دارد و آن اینکه در دوران بسیار حساس و نابسامان را به هم پیوند می دهد و از یک سو ایران کهن که در آن یکی از معروف ترین مذاهب دنیا پدید آمد و از دیگر سو ایران قرن یازدهم میلادی که سپیده و طلیعه ایران نو بشمار می آید.

شخصیت های شاهنامه به سرنوشتی که خداوند برای آنها رقم زده سخت پای بندند و بر حسب ایمانی که دارند به راحتی خود را تسلیم اوامر خداوند می کنند که  بی شک چنین عقیده ای ناشی از ایمان قوی است.

اگر حاصل زندگی بندگی است  دو صد بار مردن به از زندگی است

در اغلب داستان های شاهنامه می توان درپای اندیشه های عامیانه را یافت. اعتقاد به انواع موجودات اهریمنی ، درندگان ، پرندگان و انواع درختان شگفت انگیز و موجودات خیالی که در اندیشه ایشان وجود خارجی نیز دارند و با قدرت فرا بشری خود بر همه امور تسلط دارند و تنها پهلوانان توان مقابله با آنها را دارند. در  شاهنامه داستان های عاشقانه در نهایت سادگی و دور از تجمل و در خدمت حماسه است و توصیفات فردوسی در حالات روحی و روانی عاشق و معشوق ، طبیعی و هنرمندانه است.

از خصوصیات زنان در شاهنامه پایداری آنها در عشق پاک است و همین امر موجب دل گرمی پهلوانان حادثه ساز شاهنامه می شود. از محسنات دیگر زنان، دانایی و هوشمندی و فراست زیرکانه زنان است.

داستان های عاشقانه هر کی در حد خود اوج کمال و زیبایی است و با بررسی دقیق و موشکافانه هم نمی توان برتری یکی بر دیگری را داوری کرد. از جمله داستان های معروف شاهنامه ، داستان زال و رودابه ، بیژن و منیژه ، سیاوش ، رستم و سهراب، رستم و اسفندیار و بهرام گور و بهرام چوبینه و ... است که در هر یک از اینها به فرا خور موضوع چندان لطیف و زیبایی و ظرافت و شکوه و جوانمردی و شجاعت و عفت و حکمت نهفته است که خواننده دقیق در هر تکراری نکته ای از نو در میابد.

فردوسی در تمام این دستان ها چندان مهارت و توانایی به کار برده است که می توان ادعا نمود فکر بشری دیگر بار نظم و پیوندی از این بهتر به ارمغان نخواهد آورد.

پیام شاهنامه ، پیامی انسانی و جهانی است و کارکرد آن را نمی توان در دایره تنگ یک ملت و یک سرزمین محصور کرد و از همین روست که عده بی شماری از داشمندان و صاحبان خرد در دیگر کشورهای جهان ، شیفته فردوسی و شاهنامه او شده و عمری را در شناخت و تحقیق درباره آن صرف کرده اند.

ناگفته نماند که : این قبول عام و تجلیل از مقام فردوسی ، توأم با افسانه حرمان و بی خانمان شدن و در فقر و تنگدستی مردنش که در افراه افکنده بودند، چنان او را در خاطره ها عزیز کرده بود که به ناچار موجب رشک و حسد بعضی شعرا می شد، اما حسادت و بغض ها هیچ گاه نتوانست از مقبولیت فردوسی و شاهنامه ، که حاصل عمر توأم با رنج و زحمت سراینده آن است. بکاهد.

بسی رنج بردم بدین سال سی        عجب زنده کردم بدین پارسی

منابع:

بافنده، فهیمه ، زبان و معنا در شاهنامه فروسی، روزنامه کیهان، اردیبهشت 1390

خاکپور، محمد. سیمای مظلومان در شاهنامه . کیهان فرهنگی، شماره 177 تیر 1380

رسمی، سکینه، کشش ها و کنش های همسو در شاهنامه و مثنوی . نشریه دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تبریز ، شماره 172 ، پاییز 1378

شعبانزاده، مریم. تجلی انسان آرمانی در آفرین (تحلیلی بر آرزوها در شاهنامه ) مجله دانشکده علوم انسانی دانشگاه سیستان و بلوچستان، شماره 11 ، شهریور 1379

یاسری، حسین. جلوه های عشق و دلدادگی در شاهنامه فردوسی، کتاب ماه ادبیات شماره 37 ، اردیبهشت  1389

به قلم ناهید زندی پژوه

انتهای پیام/ت

پ.ن ": این مقاله در سایت طنین یاس نیز درج شده است.